In dit artikel neem ik jullie, aan de hand van persoonlijke verhalen, mee in het proces van lijden onder verlies, naar leiding nemen in dit proces. De manier waarop we omgaan met lijden is een zeer persoonlijke weg. Er zijn geen twee mensen die daarin exact dezelfde route afleggen. Sommigen gaan gewoon door met functioneren. Anderen lijden lang onder dat wat er niet meer is en blijven hangen. En weer anderen gebruiken de pijn om het om te buigen naar een ervaring die hen verder helpt in het leven.
Er zijn vele vormen van verlies. De meeste indringende en zichtbare verliezen zijn wel het verlies van een dierbare door dood of scheiding. Maar ook minder zichtbare verliezen kunnen ervoor zorgen dat we in de rollercoaster van rouw en verwerking terecht komen. Ontslag, het verlies van zelfrespect en zelfwaardering, status of financiële zekerheid of het niet kunnen verwezenlijken van dromen. Het leven is eigenlijk een op en neer gaan van winnen en weer verliezen.
Fundament
Als Chris de laatste verhuisdozen uitpakt, realiseert zij zich dat dit een einde van een belangrijke periode markeert. Ze neemt afscheid van haar thuis, afscheid van haar relatie én van de vrouw waarmee zij in de relatie zat. Maar het is ook het loslaten van het beeld dat ze had van diezelfde relatie en van het beeld van de vrouw waar zij van hield. En misschien wel het belangrijkste; verlies van vertrouwen. Het voor haar zo belangrijke fundament waarop de relatie gebouwd was.
In het rouwproces is het van cruciaal belang dat we pijn lijden. Doorleven, ondergaan, er doorheen gaan. Voor Chris betekende het dat ze in de pijn ontdekte welke betekenis er lag in het voelen ervan. Doen we dat niet, dan komt er geen volgende stap. Zelfs als we ervoor kiezen om in de ontkenning te gaan en te blijven, zullen we ooit alle stappen moeten doorlopen. Het is dus eenvoudig een kwestie van vroeg of laat voordat we leiding kunnen nemen over alles wat we voelen. Psychiater Elisabeth Kubler-Ross schrijft naar mijn mening prachtig over de fasering in een rouwproces. Zij beschrijft in haar boeken de vijf fasen van verwerking die mensen geheel of gedeeltelijk doorlopen voordat ze na een traumatische ervaring weer rust vinden in hun leven. De vijf fasen zijn in het kort:
> ONTKENNING >> De fase waarin je je nog afschermt voor de waarheid van hetgeen er niet meer is. Het helpt ons om de werkelijkheid van de situatie geleidelijk toe te laten zodat we niet overspoeld worden door emoties.
> BOOSHEID >> De fase waarin we ons afvragen ‘Waarom overkomt mij dit?’. Kenmerkend voor deze fase is dat de schuldvraag centraal staat. Door je bezig te houden met wie er schuld heeft, hoef jij je nog steeds niet volledig bezig te houden met alles wat je voelt, behalve boosheid.
> ONDERHANDELEN EN VECHTEN >> In deze fase realiseer je je dat boosheid niet werkt en ga je een poging doen om jezelf doelen te stellen of je leven te beteren. Deze fase kent vele uitingsvormen. Van hardlopen tot verzoeningspogingen. Je houdt jezelf op de been door een vooruitzicht te hebben.
> SOMBERHEID >>Dit is de fase waarin je erachter komt dat de eerdere fases niet werkten en sta je jezelf toe om alles te voelen wat er te voelen valt. Het is de periode waarin je op jezelf teruggeworpen wordt, de stilte opzoekt en afleiding uit de weg gaat. Je brengt je tijd het liefst door in afzondering.
> AANVAARDING >> Er is weer licht aan het einde van de tunnel. In dit laatste stadium realiseer je je dat je het verdriet nodig hebt om weer op kracht te komen. En dat het oké is om je te voelen zoals jij je voelt. Het is ook de periode waarin je weer plannen gaat maken, gaat afspreken en deelt wat je doormaakt. Deze periode kenmerkt zich vooral ook doordat er acties worden ondernomen die laten zien dat je het verlies aanvaardt. Concreet kan het betekenen dat je weer gaat zoenen met iemand, dat je die rolstoel aanschaft die ervoor zorgt dat je weer mobiel bent of dat je actief op zoek gaat naar een nieuwe baan.
De Pijn
Het verhaal van Anne illustreert het verloop van de fases zoals hierboven beschreven. Ze vertelt over de pijn die het verlies van haar geliefde brengt na de breuk. Én de pijn van het verlies van hoop als blijkt dat haar ex, van wie ze nog houdt, een ander heeft. Zij schrijft: ‘In mijn relatie bracht ik al mijn mooie eigenschappen voor honderd procent in. Zorgzaamheid. Humor en passie. Ik ging er volledig voor. Maar vergis je niet, ik zette ook afhankelijkheid, manipulatie en een gebrek aan eigenwaarde in. Het feit dat het beëindigen van de relatie niet mijn keuze was, maakt het extra lastig te verdragen. Sterker nog: ik hield hoop. Ieder aardig woord, gebaar of bericht gaf me een klein beetje meer ‘kracht’. Ik stuurde kaartjes, berichtjes en stond op het punt langs te gaan. Ze moest en zou toch zien dat ze mij niet zomaar kon laten gaan? Maar dat kon ze wel’.
Verlies. Het ondenkbare, het onwerkelijke, het ondraaglijke, het onverwachte. We zijn er nooit volledig op voorbereid ook al weten we dat het gaat komen. En iedereen reageert anders. De een bijt bewust door de zure appel heen, de ander verstopt het en gaat dapper door. Raap jij jezelf weer op, of blijf je een tijdje liggen? En als je dan weer overeind bent, hoe kijk je er dan op terug? Ken jij je eigen valkuilen in het verwerkingsproces?
Anne is er duidelijk nog niet aan toe om toe te laten dat de breuk onomkeerbaar is. Dat gebeurt pas als ze ontdekt dat de plek in ‘hun’ bed inmiddels is ingenomen door een ander. Als deze waarheid boven tafel komt, verliest zij daarmee ook de hoop dat het nog goed komt. Het wordt haar duidelijk dat zij geen enkele invloed meer heeft op het leven van en met haar ex. Dat besef haalt haar volledig onderuit, zo ervaart zij haar pijn. Anne lijdt zichtbaar. Ze is er nog niet aan toe iets anders te doen dan lijden. En dat hoeft ook niet. Daar is tijd voor nodig. Zelf schrijft ze hierover: ‘Leiderschap is voor mij als een wankele touwbrug constructie over een meters diep ravijn. En ik heb hoogtevrees. Ik sta bij die brug en weet dat ik, om verder te kunnen, over die meterslange leiderschapsladder moet lopen. Ik heb echt alle voor- en nadelen afgewogen en moet de stap maken. Wanneer weet ik alleen nog niet’.
Leiderschap is voor mij als een wankele touwbrugconstructie over een meters diep ravijn
Anne is er duidelijk nog niet aan toe om toe te laten dat de breuk onomkeerbaar is. Dat gebeurt pas als ze ontdekt dat de plek in ‘hun’ bed inmiddels is ingenomen door een ander. Als deze waarheid boven tafel komt, verliest zij daarmee ook de hoop dat het nog goed komt. Het wordt haar duidelijk dat zij geen enkele invloed meer heeft op het leven van en met haar ex. Dat besef haalt haar volledig onderuit, zo ervaart zij haar pijn. Anne lijdt zichtbaar. Ze is er nog niet aan toe iets anders te doen dan lijden. En dat hoeft ook niet. Daar is tijd voor nodig. Zelf schrijft ze hierover: ‘Leiderschap is voor mij als een wankele touwbrug constructie over een meters diep ravijn. En ik heb hoogtevrees. Ik sta bij die brug en weet dat ik, om verder te kunnen, over die meterslange leiderschapsladder moet lopen. Ik heb echt alle voor- en nadelen afgewogen en moet de stap maken. Wanneer weet ik alleen nog niet’.
Ontkenning
Wat er gebeurt als je die pijn wegdrukt én dus in de ontkenning gaat, getuigt het volgende verhaal over verlies. Mara is een vrouw die na twaalf jaar samenzijn met haar vrouw ‘ingewisseld’ wordt voor een ander. Vanaf het moment dat ze beseft dat de breuk definitief is en haar ex haar tijden heeft voorgelogen, stort zij zich in seksrelaties, spannende extremen. Ze leeft het leven dat er van de buitenkant flitsend, sociaal en zelfs wat extravagant uitziet, maar wat haar van binnen uitholt. Het vergt al haar energie en emotioneel vlakt ze af, hoewel ze dat aan de buitenwereld niet laat merken. Ze overschreeuwt zichzelf. Uiteindelijk voelt ze niets meer en alles wat maar enigszins richting voelen gaat, vermijdt Mara. Na twee jaar is ze gesloopt en tikt de realiteit haar wreed en genadeloos af?. Een depressie is de slotsom. Heel langzaam, met intensieve therapie en vooral yoga en meditatie lukt het haar om er bovenop te komen. Mara leert in haar langdurige proces dat zij niet haar emoties is, maar dat ze emoties heeft. En dat deze komen en gaan. En dat daar niets mis mee is.
Tijdelijk
Pijn lijden is dus een tijdelijke staat van zijn. En heeft tijd nodig om op te lossen. Net als Mara heb ikzelf ervaren dat de belangrijkste levens-les is dat de ware vijand van verlies niet de pijn is die we voelen, maar het ontkennen van de pijn. Eigenlijk wat ik zelf als kind deed na het overlijden van mijn moeder: doorgaan en net doen alsof het er niet is. Simpelweg omdat ik als kind de volwassenen om mij heen hetzelfde zag doen. Kinderen hebben nog geen copingstijl ontwikkeld ten opzichte van verlies en zijn daarbij afhankelijk van hoe volwassenen ermee omgaan. En ontkennen, wegdrukken en doorgaan werkt niet. Ik zie het mensen om mij heen doen. Ogenschijnlijk lijken ze hun leven redelijk op de rit te houden, maar uiteindelijk vliegen ze uit de bocht. En dat kan jaren duren.
De rekening die je betaalt als je doorgaat alsof er niets is veranderd in je leven, is hoog. Somatische klachten, somberheid en/of burn-out zijn van die voorbeelden. Of geen échte verbinding meer aan kunnen gaan en daardoor emotionele leegte ervaren. Laatst sprak een wijze vriendin de magische woorden: ‘Als verandering dan zó moeilijk is om mee om te gaan, blijven we toch gewoon hetzelfde doen in de veranderde situatie?!’. We leren daar niets van en lopen het uiteindelijk toch op? Pijn dwingt ons vroeger of later om stil te staan. Om onder ogen te komen wat we zo angstvallig willen weghouden.De levensles met betrekking tot verlies is een beetje als opgroeien naar volwassenheid: je bent niet plotseling gelukkig, krachtig, zonder angst en mét perspectief. Het gaat er niet om dat je er een perfect leven van maakt. Verlies is bedoeld om je te laten je zien wat de waarde is van jouw leven. Er bestaat geen verlies zonder groeikansen. Mara heeft dat ervaren nadat ze zichzelf eerst ondergedompeld had in afleiding. Anne is op weg om door haar pijn heen te gaan.
Met verlies komt ook het verlies over de controle. We hebben geen enkele invloed op de situatie waarin we zitten als we verlies lijden. Het maakt ons angstig, boos en zelfs schuldgevoel kan onderdeel zijn van wat we voelen als we verliezen. De bekende ‘had ik maar’. En dus houden we de illusie van controle, door ons met hand en tand tegen verandering te verzetten. Ons verstand laat ons namelijk geloven dat als we de omstandigheden maar onder controle houden, we rust ervaren. Helaas. We houden onszelf voor de gek. Wat niet geleerd is, herhaalt zich namelijk.
‘Wat niet geleerd is, herhaald zich’
Overgeven
Fauve is 24 jaar als ze te horen krijgt dat ze borstkanker heeft. Van de een op de andere dag is zij een ernstig zieke vrouw met een onzekere toekomst. Een groot verlies. In een hele korte tijd wordt zij gedwongen haar levensles omtrent het verlies van een gezond lijf en alles wat daaraan gelinkt was, onder ogen te komen. Ze vertelde me dat het verzet tegen het slechte nieuws precies een week duurde. Fauve; ‘Ik maakte mezelf van alles wijs. Wilde er gewoon niet aan. Pas toen ik mijn verzet opgaf – simpelweg omdat het me zoveel energie kostte – gedroeg ik me niet langer als een slachtoffer die haar doodvonnis te horen had gekregen. In plaats daarvan leerde ik mee te gaan in het proces, me bewust te worden van alles wat ik voelde en te luisteren naar de boodschappen die erin verscholen lagen. Langzaam ontdekte ik mijn kracht in dit verlies, leerde ik hierop te vertrouwen en kreeg ik zicht op waar ik invloed op had en wat ik te accepteren had’. Fauve leerde door de tijd heen hoe ze leiding kon nemen over het verlies van haar gezondheid en daarmee kreeg ze werkelijke controle over haar leven. En de paradox van leiding nemen is dat je je vooral leert overgeven aan dat wat is. Het laten gaan van verzet. Inzicht zonder handelen geeft geen verandering. Dus leiding nemen betekent ook dat je actie onderneemt.
Keuze
Wat belangrijk is om je te realiseren, is dat je in het proces van lijden naar leiden een keuze hebt. In tegenstelling tot het verlies op zich. Het verandert wie je bent, de relaties met anderen, je krijgt misschien nieuwe rollen, maar wat voor iedereen hetzelfde is, zijn de keuzes die je daarin maakt. Als je in het begin er al voor kiest om te leven in de ontkenning en doorgaat alsof er niets aan de hand is, zul je blijven hangen in negatieve gedachten en wijzende vingers naar anderen. Je kunt er ook voor kiezen om gaandeweg in het proces – als de ergste pijn jou heeft verlaten – verantwoordelijkheid te nemen. De energie te steken in jezelf en langzaam aan je leven weer op te bouwen. Observeer de veranderingen in je-zelf, haal er voor jou bruikbare informatie uit en doe er iets mee. Fauve zag door naar zichzelf te kijken, hoe haar proces eruit had gezien. Wat haar wel en niet had geholpen. Zij is deze inzichten gaan gebruiken om andere jonge vrouwen te helpen. Mara heeft de koers van haar leven veranderd en is gaan doen waar haar hart ligt: schilderen. Het is mogelijk dat Anne gaat leren dat ze geen afhankelijkheid en manipulatie nodig heeft om te krijgen wat ze graag wil. En dat wat ze wilde, misschien niet het beste in haar naar boven bracht. Dat kan alleen maar betekenen dat er iets beters voor haar in het verschiet ligt.
Waaraan herken je iemand die het lijden onder een traumatische ervaring heeft omgevormd tot verandering naar leiden van haar eigen groei? Hieronder een aantal willekeurige karakteristieken:
> Het reflecteren op zichzelf en daarbij vragen om hulp van ervaren en wijze anderen;
> Niet klagen over de tekorten van anderen maar verantwoordelijkheid nemen over wat je is overkomen. Praten in de ‘ik’ vorm;
> In staat zijn om los te laten. Dat wil zeggen dat je meegaat in wat er is.
> Praten in termen van vertrouwen. Je realiseert je dat de situatie waarin jij je bevindt, tijdelijk is en je geeft je eraan over.
> Je beseft waar je invloed op hebt en waarop niet en je handelt ernaar.
> Je toont je flexibel en past je aan de ver-anderende omstandigheden aan, zonder dat jij je erin verliest.
> Kracht tonen door op tijd stil te staan en als de tijd daar is, te handelen naar de inzichten die je hebt.
Het hele proces van verlies lijden naar verlies leiden vraagt veel moed. De moed om te voelen, kwetsbaar te zijn, stil te staan, naar binnen te kijken en jezelf onder ogen te komen. En uiteindelijk de moed om weer op te staan en de veranderingen die je hebt doorgemaakt te integreren in je leven. Een ware leider is iemand die heeft ervaren dat verlies ons laat zien wat waardevol is in ons leven, wie we werkelijk zijn en welke mogelijkheden we hebben om uit te groeien tot een prachtige versie van onszelf. Daar wil je toch allemaal wel tijdelijk pijn voor lijden?
Recente reacties